-Μπαμπά, ο θόρυβος είναι μουσική;

Δεν είμαι μπαμπάς για να σας λύσω την απορία. Γι αυτό περιορίζομαι να μεταφράζω από το ΜΕΓΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΝ Χρυσάνθου επισκόπου Διρραχίου (1832, Τεργέστη, τυπογραφείο Michele Weis), το πρώτο  έντυπο μουσικό θεωρητικό της νεοελληνικής, που αφορά στην εκκλησιαστική μας κυρίως μουσική.

Ο Χρύσανθος ο Μαδυτινός ήταν ο εμνευστής της νέας μουσικής εκκλησιαστικής σημειογραφίας, ο θεωρητικός της, που μαζί με τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα και τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη μετέγραψαν πλήθος μελών από παλαιότερες σημειογραφίες, και καθιέρωσαν ένα νέο σύστημα μουσικής εκπαίδευσης, με την αρωγή του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

σελ. 1

Πώς ορίζεται και διαιρείται η Μουσική

1. Μουσική είναι η επιστήμη που ασχολείται με το μέλος και με όσα συμβαίνουν σχετικά με αυτό (α).

(α) Ο Αριστείδης [Κοϊντιλιανός] έτσι ορίζει τη Μουσική. Ο Πλάτων την ορίζει έτσι: Μουσική είναι το αποτέλεσμα της μίμησης των συμπεριφορών καλύτερων ή χειρότερων ανθρώπων. Ο Νικηφόρος ο Βλεμμύδης έτσι: Μουσική είναι η γνώση ποσοτήτων που προσδιορίζονται από σχέσεις. Και ο Ερμής [ο Τρισμέγιστος] έτσι: Μουσική είναι η τάξη όλων των πραγμάτων.

Οι αρχαίοι φιλονικούσαν σε μεγάλο βαθμό για τη φύση, το υποκείμενο, την πλατύτητα και τα μέρη τής Μουσικής. Διότι στο όνομά της έδιναν μιαν έννοια πολύ πιο πλατειά από αυτή που της δίνουμε εμείς. Επειδή με τον όρο «Μουσική», εννοούσαν όχι μόνο το τραγούδι, την ποίηση ή τον χορό, αλλά και τις σπουδές όλων των επιστημών. Γι αυτό και οι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον Ησύχιο, έδιναν σε όλες τις τέχνες το όνομα της Μουσικής. Και γι αυτό ονομάζονταν απλώς «φιλόμουσοι» ακόμα και οι φιλόλογοι. Και ο περίγυρος του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα έλεγε ότι τα πάντα στον κόσμο είναι Μουσική. Οι φιλόσοφοι μάλιστα, συνηθίζουν τις παρακάτω εκφράσεις: θεία Μουσική, κοσμική Μουσική, ουράνια Μουσική, ανθρώπινη Μουσική, ενεργητική Μουσική, σκεπτική, εκφαντορική (=εκδηλωτική, και κατά μίαν έννοια αποκαλυπτική), οργανική, ωδική, κλπ.

--------------------------------------------------------------------------------------

σελ. 2

2. Μέλος είναι μια σειρά φθόγγων, που ο ένας διαδέχεται τον άλλο, και που είναι αρεστοί στην ακοή. (α)

3. Φθόγγος είναι «φωνής πτώσις εμμελής» πάνω σε μία συγκεκριμένη τάση [=παραγωγή ήχου μιας συγκεκριμένης συχνότητας, η οποία κατά τη θεωρία της χορδής, με δεδομένο το μήκος και το πάχος της, καθώς και το υλικό της, καθορίζεται από την τάση της, σ.μ.]. Δηλαδή ο φθόγγος είναι το βγάλσιμο μιας φωνή είτε από ανθρώπινο στόμα, είτε από αυλό, είτε από χορδή που βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο τέντωμα. Διότι η φωνή που βγαίνει από μία χορδή καθώς αυτή τεντώνεται δεν λέγεται φθόγγος, επειδή παράγεται από πολλές [διαδοχικές]τάσεις. Η "πτώση τής φωνής" [=παραγωγή ήχου συγκεκριμένης συχνότητας] πρέπει να συντελεί στην παραγωγή μέλους. Διότι μία και μόνη πτώση φωνής από μία χορδή, όταν δεν αφορά στην παραγωγή μέλους, δεν λέγεται φθόγγος αλλά ψόφος που βγαίνει ματαίως. Οι φθόγγοι είναι λοιπόν το υποκείμενο, η ύλη της Μουσικής.

Αυτοί είτε εκπίπτουν από ανθρώπινο στόμα, είτε από όργανα πνευστά, έγχορδα, ή κρουστά, είναι δυνατόν να διακρίνονται με ακρίβεια και να αναγνωρίζονται από τους καλούς μουσικούς πάντα ως αυτοί που είναι και χωρίς λάθη. Και αυτός είναι ο λόγος που ο Αριστείδης αποκάλεσε επιστήμη τη Μουσική. (β).

4. Και το μέλος χωρίζεται σε τέλειο και σε ατελές, που ονομάζεται και μελωδία. Και μελωδία ονομάζεται μια χωρίς ρυθμό πλοκή φθόγγων που είναι ανόμοιοι ως προς την οξύτητα ή τη βαρύτητα. Ενώ τέλειο μέλος είναι εκείνο που συνίσταται από μελωδία, ρυθμό και λέξεις (γ). Μάλιστα, το ιερό μέλος ονομάζεται Ψαλμωδία (δ).

(α) Κατά τον Βακχείο [τον Γέροντα], μέλος είναι η χαλάρωση και η ένταση που παράγεται από εμμελείς φθόγγους. (εμμελείς= που ανήκουν σε ένα μέλος, σ.μ.).

(β) Έτσι ορίζει τον φθόγγο ο Ευκλείδης. Ο Βακχείος τον ορίζει έτσι: φθόγγος είναι η πτώση φωνής πάνω σε μία τάση μέλους. Και ο Ψελλός [Μιχαήλ] έτσι: φθόγγος είναι μια φωνή που ανήκει σε μία σωστά κουρδισμένη κλίμακα, νοούμενη χωρίς την έννοια της διάρκειας.

(γ) Αριστείδου, βιβλίο α’, σελ. 28.

(δ) Στον όρο Ψαλμωδία υπάγονται όλα τα εκκλησιαστικά μέλη, δηλαδή το Άσμα, η Ωδή, το Κοντάκιο, το Τροπάριο, το Απολυτίκιο, η Υπακοή, ο Οίκος, το στιχηρό, οι Αίνοι, οι Μακαρισμοί, το Κοινωνικό, το Χερουβικό κλπ.

---------------------------------------------------------------------------

σελ. 3

5. Συστατικά στοιχεία του μέλους γνωρίζουμε δύο: την ποσότητα και την ποιότητα. Γι αυτόν τον λόγο και οι "χαρακτήρες" (τα σύμβολα, τα σημάδια της μουσικής σημειογραφίας), με τους οποίους καταγράφεται το μέλος, προσεγγίζονται και διδάσκονται, γενικώς ελέγχονται, και με τις δύο ιδιότητές τους [της ποσότητας και της ποιότητας], ούτως ώστε να καταγράφουν όλες τις ενέργειες του μέλους.

6. Μελίζειν (=μελουργία, κατασκευή μέλους) είναι το να εφευρίσκει κάποιος ένα μέλος και να το προσαρμόζει στις λέξεις ενός τροπαρίου, ή στίχου κλπ, καταγράφοντάς το με τα σύμβολα της μουσικής σημειογραφίας [τα μουσικά σημάδια].

7. Άδει ή Ψάλλει λοιπόν κάποιος χωρίς τεχνική, όταν παρόλο που αγνοεί τους κανόνες τής Μουσικής, βγάζει πολλούς φθόγγους που διαδέχονται ο ένας τον άλλον και παρόλα αυτά αρέσει στους ακροατές (α). Με τέχνη κάποιος ψάλλει, όταν γνωρίζοντας τους κανόνες τής Μουσικής, εκτελεί το μέλος που παριστάνουν τα μουσικά σημάδια, στο επίπεδο που έφτασε να το διδαχτεί. Και επιστημονικώς ψάλλει μόνον ο τέλειος μουσικός.

(α) Όταν στοχαζόμαστε για την αρέσκεια που προξενεί η Μουσική σε μία από τις αισθήσεις μας, στην ακοή δηλαδή, σπάνια θα τύχει να αρέσει περισσότερο ο ασπούδαστος στην τέχνη τής Μουσικής, από τον σπουδασμένο. Και συμβαίνει το ίδιο μέλος, σε κάποιους να είναι αρεστό, ενώ σε άλλους όχι. Και μάλιστα αυτό συμβαίνει στους αλλοδαπούς ακροατές, των οποίων η ακοή τους δεν είναι συνηθισμένη να ακούει παρόμοια μέλη. Επειδή συμβαίνει ο κάθε τόπος να έχει την δική του Μουσική, που, πώς να το κάνουμε, αρέσει μόνο στους ντόπιους. Οπότε, όσο περισσότερο ένας Μουσικός ασχολείται με την αφομοίωση και την βιωματική σχέση όλο και περισσότερων μουσικών συνηθειών, τόσο περισσότερο μπορεί να βρίσκει μέλη ποικίλα και ενδιαφέροντα. Διότι κάθε έθνους η Μουσική εμπλουτίζει τα ενδιαφέροντά του ανάλογα με την φυσική του κλίση. Φερ’ ειπείν, τα γνήσια Γαλλικά χορευτικά κομμάτια είναι πρόσχαρα και ελαφρά, και σου κάνουν όρεξη να τα χορεύεις με ζωηράδα τόση όση για να σου φέρει χαρά, όχι όμως και για να κουραστείς. Οι Βρεττανικές μελωδίες όμως σε διεγείρουν, επειδή έχουν κάτι το ορμητικό κάποιες φορές μέχρι τη χυδαιότητα, και ξεσηκώνουν, χωρίς καλά-καλά να το καταλάβει, τον χορευτή στο τρέξιμο και στο να χορεύει μέχρι να κουραστεί. Ενώ οι Πολωνικές είναι σεμνές και σοβαρές. Και πιο νόστιμο είναι κάποιος να περπατά σαν τους Πολωνούς, παρά να χορεύει σαν κι αυτούς.

--------------------------------------------------------------

σελ. 4

8. Τέλειος μουσικός ονομάζεται όποιος μπορεί αφενός να ψάλλει, προξενώντας είτε τέρψη, είτε θλίψη, χαύνωση ή ενθουσιασμό, ορμή και θάρρος, ή δέος ή οτιδήποτε από όλα όσα κινούν τη ψυχή προς κάποιο πάθος [με την έννοια της μεταβολής της ψυχικής διάθεσης]. Αφετέρου, είναι σε θέση να μελοποιεί, γνωρίζοντας ακριβώς όλα τα συμβάντα που συντελούν στην δημιουργία τού μέλους. Δηλαδή, τους φθόγγους, τα διαστήματα, τους τόνους, τους ήχους, τα συστήματα, τους ρυθμούς, την αρμονία, τη δύναμη των λέξεων κλπ.

(α) Ο Βακχείος λέει τα εξής: Μουσικός είναι αυτός που γνωρίζει καλά όσα μπορεί να προκαλέσει μια μελωδία. Γιατί οι αρχαίοι ήθελαν και επέβαλαν να είναι ο Μουσικός, και φιλόσοφος, και ποιητής, και να θεωρείται ότι ανήκει ή να προέρχεται από την αριστοκρατία. Διότι η Μουσική αυτών των αρχαίων μουσικών έπρεπε να είναι ικανή να κινεί την ψυχή του ακροατή προς τις μεταβολές που απαιτούσαν τα ήθη των εποχών αυτών. Δηλαδή έπρεπε να μπορεί «να πλάθει και να προσανατολίζει με το ρυθμό της τις ψυχές των νέων προς την ηθική ομορφιά», Πλούταρχος.

--------------------------------------------------------------------

και ολίγα περί της φύσεως του ήχου:

σελ. 123

ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α’

Περί Ήχου

278. Ο ήχος είναι ψόφος που παράγεται από έμψυχα και από άψυχα σώματα (α). Ψόφος είναι μια μεταβολή τού αέρα όταν αυτός χτυπιέται (β). Και είναι ο ψόφος το βασικότερο και γενικότερο ακουστικό φαινόμενο. Συνίσταται από την κίνηση του αέρα που προκύπτει από το χτύπημα που δέχεται ένα σώμα που παράγει τον ψόφο. Και δεν είναι ανάγκη να κινείται όλο το σώμα το οποίο παράγει τον ψόφο – αρκεί να πάλλονται κάποια τμήματά του, ή να σείονται, ή να κινούνται. Τρεις είναι οι συντελεστές ενός ψόφου: το σώμα που χτυπιέται, ο αέρας που κινείται και το ακουστικό όργανο που πλήττεται από τον κινούμενο αέρα.

(α) Ο ορισμός αυτός είναι του Αριστοτέλη. Ο ήχος ποιητικά λέγεται και Ηχή. Ηχώ ονομάζεται αυτό που έρχεται σαν απάντηση σε μια κραυγή. Οι μουσικοί μάλιστα γενικώς δίνουν μεγάλη προσοχή στο φαινόμενο της ηχούς.

Ο Αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής ορίζει τον ήχο ως εξής: Ο ήχος είναι μία κυματοειδής κίνηση του αέρα, που παράγεται από τη τρεμουλιαστή κίνηση των μερών ενός σώματος, η οποία προξενείται από κτύπημα. Αυτοί οι κυματισμοί ή κλονισμοί του αέρα, κτυπώντας το τύμπανο των αφτιών μας, προξενούν στην ψυχή μας αυτό το αίσθημα [του ήχου] δια μέσου των νεύρων.

(β) Ο ορισμός αυτός είναι του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Ο Αριστοτέλης ορίζει τον ψόφο ως εξής: Ψόφος είναι η κίνηση αυτών που μπορούν να κινηθούν κατά τον ίδιο τρόπο που αναπηδούν τα ευρισκόμενα σε κατάσταση ηρεμίας, μόλις κάποιος τα κρούσει.

-------------------------------------------------------------------------------------------

σελ. 124

279. Ανάλογα με το διαφορετικό τίναγμα που κάνουν τα σώματα που παράγουν κάθε ψόφο, ο αέρας κάνει διαφορετικούς κυματισμούς και παράγει αντίστοιχα διαφορετικούς και ειδικούς ήχους που έχουν διαφορετικά ονόματα: Ηχώ, Κέλαδος (=θόρυβος ορμητικού νερού), Κτύπος, Ογκηθμός (=γκάρισμα), Φλοίσβος (ήχος από απαλό θαλάσσιο κύμα), Ροίζος (= σφύριγμα ταχέως κινούμενου αντικειμένου, πχ βέλους), Δούπος (=γδούπος), Πάταγος (=ισχυρός ήχος από σύγκρουση), Κλαγγή (= άναρθρη φωνή), Ζίγγος (=βούισμα εντόμου), Κραγή (=κράξιμο πουλιών), Βοή, Οιμωγή (=θρηνητική κραυγή), Φωνή, Στεναγμός, Λαλιά (=φλύαρο κελάηδημα), Ψιθύρισμα, Βροντή, Συριγμός (=σφύριγμα, σφύριγμα φιδιού), Θρούς, Μηκασμός (=βέλασμα), Μύκημα (=μούγκρισμα βοδιού), Βρόμος (=βούισμα), Βρυγμός (=μούγκρισμα λιονταριού, τρίξιμο δοντιών), Υλακή (=γαύγισμα), Ωρύωμα (ουρλιαχτό), Χρεμετισμός (=χλιμίντρισμα).

280. Τους τρόπους τής παραγωγής αυτών των ειδικών ήχων παρατηρώντας οι μουσικοί, και καθώς τους μιμούνται κάποιες φορές, τους καθιερώνουν ως μελωδική μανιέρα. Έτσι, ο Πέτρος ο Γλυκύς [ή Μπερεκέτης] στον ειρμό «Εν βυθώ κατέστρωσε ποτέ» εκεί που λέει τη λέξη «αμαρτία», μιμείται με πολύ έξυπνο τρόπο τον ογκηθμό. Και ο Δανιήλ [Πρωτοψάλτης, Κωνσταντινούπολη 18ος αι., μαθητής τού Π.Χαλάτζογλου] στο «Μνήσθητι Δέσποινα», στη λέξη «στεναγμόν», προβάλλει κατ’ επανάληψη με τη μελοποίησή του τη συλλαβή «αχ». Και ο Πέτρος ο Λακεδαιμόνιος [ή Πελοποννήσιος, ή Λαμπαδάριος] στο «Νέους ευσεβείς», στη λέξη «διασυριγμόν», μιμείται τον συριγμό. Και διάφοροι άλλοι κάνουν αντιστοίχως άλλα.

Ιδού ο  μουσικός "ογκηθμός" του Πέτρου του Γλυκέως.

Ακούστε το σημείο αυτό και μαζί και την κατάληξη της φράσης από την Χορωδία του Συλλόγου Ιεροψαλτών υπό την διεύθυνση του αείμνηστου Άρχοντος Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Θρασύβουλο Στανίτσα (από τον διπλό δίσκο: Πέτρος Μπερεκέτης, σε επιμέλεια του μουσικολόγου Γρηγορίου Στάθη).

Και τώρα αναλογιστείτε αυτά που διαβάσατε καθώς θα βλέπετε στο παρακάτω βίντεο τον John Cage να παρουσιάζει το έργο του Water Walk στην δημοφιλή εκπομπή "I 've got a secret" του καναλιού CBS της αμερικανικής τηλεόρασης, (Γενάρης 1960). Και παραδόξως, το συντηρητικό (;), σαχλό (;) κοινό της ζωντανής εκπομπής δεν έκραξε. Το αντιμετώπισε ως ένα έξυπνο αστείο. Ο Cage όμως, καθόλου υπογείως,  καθιέρωνε στο ευρύ κοινό την "Μουσική των Θορύβων".