Πεντατονικές ή πενταφθογγικές (αλλά και πεντάτονα ή πεντάφθογγα) ονομάζονται οι κλίμακες που απαρτίζονται από πέντε φθόγγους υπό τους εξής όρους:
1. Η κλίμακα ολοκληρώνεται στην 8α.
2. Τα μεταξύ των φθόγγων διαστήματα είναι βήματα 2ης μικρής ή μεγάλης και 3ης μικρής ή μεγάλης.
3. Μια τριάδα από διαδοχικές 2ες και ένα ζεύγος από διαδοχικές 2ες διαχωρίζονται από 3ες, αποκλείοντας έτσι στη δομή τής κλίμακας να υπάρξει διαδοχή φθόγγων με τη μορφή αρπέζ.
4. Η πορεία των βημάτων, παρά τις όποιες δυνατότητες εναρμόνιας γραφής των φθόγγων, ανάγεται σε διατονική.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, έχουν αποκλειστεί όλες οι υπόλοιπες μορφές οι οποίες απαρτίζονται μεν από 5 φθόγγους, ωστόσο χρησιμοποιούν ως βήματα διαστήματα μεγαλύτερα της 3ης μεγάλης. Ο βασικός λόγος αυτού του περιορισμού είναι ότι οι παραδοσιακές πεντατονικές κλίμακες που απαντώνται στους διάφορους μουσικούς πολιτισμούς και αποτελούν σημείο εκκίνησης για μία ολοκληρωμένη παραγωγή πεντατονικών κλιμάκων μέσω τής συνδυαστικής, έχουν τους παραπάνω 4 όρους ως βασικά τους χαρακτηριστικά – χαρακτηρίζονται δηλαδή κατά βάσιν από το ότι δεν έχουν περισσότερες από δύο διαδοχικές 2ες (μικρές ή μεγάλες). Με άλλα λόγια αποκλείονται οι μορφές που θα απαρτίζονταν από ένα τετράχορδο (με τρεις διαδοχικές 2ες) και οιονδήποτε άλλον υπερκείμενο του τετραχόρδου φθόγγο, και φυσικά όλα τα πεντάχορδα.
Υπό τους ανωτέρω όρους, σχηματίζονται οι εξής 10 μήτρες κλιμάκων*:
* οι μήτρες αυτές σχηματικά παρουσιάζονται με έναν κύκλο χωρισμένο σε δώδεκα τομείς, όπου καθένας τομέας αντιστοιχεί σε έναν από τους δώδεκα φθόγγους της 8ας. Ο τύπος αυτός παρουσίασης διευκολύνει το μάτι να εξετάσει από οιοδήποτε σημείο εκκίνησης τα μεταξύ των φθόγγων διαστήματα.
Λόγω της τροπικότητας που παραδοσιακά διέπει την πεντατονική μουσική, επιτρέπεται σε κάθε φθόγγο ενός πεντατόνου να αποτελέσει βαθμίδα τελικής κατάληξης μιας μελωδίας. Ο όρος «τελική κατάληξη», νομίζω είναι καταλληλότερος για τα τροπικά συστήματα να σημαίνει εξειδικευμένα, τηρουμένων των αναλογιών ό, τι αντίστοιχα σημαίνει ο όρος «τέλεια πτώση» στην τονική μουσική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, κάθε μήτρα με το ίδιο υλικό φθόγγων γεννά πέντε τρόπους διαφοροποιούμενους ως προς την τελική κατάληξη, άρα οι δέκα μήτρες μας δίνουν δέκα πεντάδες, σύνολο 50 πεντατονικούς τρόπους. Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται ανά μήτρα, οι πέντε εκδοχές κλιμάκων που μπορούν να παραχθούν από αυτήν, εκτεθειμένες από την ίδια βάση (C/Do).
Ακολουθεί ένας πίνακας που ταξινομεί εκείνες τις πεντατονικές κλίμακες οι οποίες θεωρούμενες ως ελλιπείς επτατονικές, έχοντας ΙΙΙ βαθμίδα, μπορούν να κατανεμηθούν με βάση το γένος (δηλαδή ως ελάσσονες και μείζονες). Αυτές συνολικά είναι οι 33 από τις 50.
Πιστεύω ότι παρά την παραδοσιακή τροπική συμπεριφορά των πεντατονικών κλιμάκων, η ελκτική δύναμη που ασκείται μεταξύ φθόγγων που απέχουν κατά ημίτονο, καθώς και ο έστω καθ’ υπόνοια τονικός προσανατολισμός των τριτόνων, υπαγορεύουν την ανάγκη να τονίσουμε ότι η μόνη μήτρα στην οποία δεν περιλαμβάνονται ημιτόνια και τρίτονα είναι η μήτρα 9.
Η καταγωγή των πεντατονικών. Οφείλουμε, επίσης να πούμε ακροθιγώς ότι οι πεντατονικές κλίμακες θεωρούνται κατά δύο τρόπους-φάσεις, ως προς την γένεσή τους.
Κατά την πρώτη φάση , απετέλεσαν αρχέγονες δομές οργάνωσης του φθογγικού υλικού, δηλαδή η δημιουργία τους προηγήθηκε αυτής των επτατονικών κλιμάκων. Αυτές οι κλίμακες είναι λίγες στον αριθμό, περιοριζόμενες στα παράγωγα της μήτρας 9, και απαντώνται σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς. Επίσης, ο τρόπος 3.1 είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος στις αρχέγονες παραδόσεις της Άπω Ανατολής.
Κατά τη δεύτερη, με πρότυπο τη δομή των αρχέγονων πεντατονικών κλιμάκων, ακολούθησε μια τεχνητή αναπαραγωγή πεντατονικών κλιμάκων με αφαίρεση βαθμίδων από επτατονικές κλίμακες. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι ελάσσονες πεντατονικές με την V σε διάστημα 5ης καθαρής από την I, οι ελάσσονες 2.3, 5.3 και 9.3, καθώς και οι μείζονες με τριημιτόνιο μεταξύ II-III βαθμίδας. Αυτές τις τεχνητές πεντατονικές, άλλες τις συναντάμε στην παραδοσιακή ινδική μουσική, ή σε πολιτισμούς της Άπω Ανατολής, και άλλες στην τζαζ. Στην παρούσα μελέτη, όπως προείπαμε, εξετάστηκαν όλες οι συνδυαστικές δυνατότητες παραγωγής πεντατονικών με βάση τους προεκτεθέντες 4 όρους.
Η αρμονία. Το μέγα θέμα τής εναρμόνισης των πεντατονικών πρέπει να προσεγγιστεί πιστεύω με δύο τρόπους.
Πρώτον με μία διεξοδική μελέτη παραδοσιακής εναρμόνισής τους, όπως αυτή πραγματοποιείται σε διάφορους μουσικούς πολιτισμούς. Ενδεικτικά και συνοπτικά θα αναφέρουμε, 1) τον ισοκράτη της βάσης (ινδική μουσική), 2) την ηπειρώτικη πολυφωνία, βασισμένη στον ισοκράτη, την κύρια μελωδία (που πραγματοποιείται από τον διάλογο του ρίχτη και του πάρτη), και δύο ακόμα συνηχητικές φωνές (κλώστης και κλάφτης) που δημιουργούνται με ελεύθερο «βοκαλιστικό» χειρισμό του φθογγικού υλικού της σκάλας, 3) την μουσική των Άνδεων που εναρμονίζει «φτωχικά» με τρίφωνες συγχορδίες προερχόμενες από το υλικό που παρέχει η κάθε σκάλα, και τέλος 4) τη τζαζ μουσική που εναρμονίζει τις πεντατονικές μελωδίες χωρίς να περιορίζεται στενά στο αρμονικό υλικό που οι ίδιες παρέχουν.
Κατά δεύτερον, μια προσωπική ακουστική προσέγγιση του υλικού από τον συνθέτη, θα τον οδηγήσει σε δικές του επιλογές εναρμόνισης, οι οποίες μπορούν να βασιστούν σε έναν συνδυασμό των παραδοσιακών τεχνικών, ή σε όποια άλλη κατεύθυνση.
Ιδιαίτερα πρόσφορο βρίσκω ένα κλίμα διτονικότητας που μπορεί να προκύψει από την αντίθεση δύο ομάδων φθογγικού υλικού: αφενός μιας πεντατονικής μήτρας και αφετέρου των υπόλοιπων 7 φθόγγων, πχ: α) η πεντάφθογγη μήτρα 1 C-Db-Ebb-Gb-Ab και β) οι υπόλοιποι 7 από τους 12 φθόγγους τής 8ας δίνουν την επτάφθογγη μήτρα D#-E-F-G-A-Bb-C. Διτονικότητα επίσης παράγεται με χρήση της ίδιας μήτρας από δύο διαφορετικές βάσεις κατάλληλα επιλεγμένες, έτσι ώστε οι δύο ομάδες φθογγικού υλικού να είναι ολότελα διαφορετικές (πχ η μήτρα 1 από Ντο και από Ρε# παρέχει δύο ομάδες φθόγγων: α) C-Db-Ebb-Gb-Ab και β) D#-E-F-A-B). Κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει με συνδυασμό δύο μητρών, πχ η μήτρα 2 από C δίνει C-Db-Eb-Gb-Ab και η 6 από D δίνει D-E-F-A-Bb.
3. Οι τρεις άδειες καρέκλες, του Γιάννη Σκαρίμπα 
3. Οι τρεις άδειες καρέκλες, του Γιάννη Σκαρίμπα 
